بى خبرى جوامع و قبایل پیشین از مواهب طبیعى و توانمندى هاى فطرى زن و نادیده گرفتن نقش نیرومند او در پدیدایى جامعه سالم انسانى و تربیت فرزند و تحکیم مبانى خانواده که با حکمت و تدبیر پدید آورنده هستى در عرصه وجودى او به ودیعت نهاده شده, او را در طول تاریخ, در تنگناى داوریهاى ناسالم و ستم بار قرارداده است.
امروزه بعضى از قلم فرسایان دگراندیش در آثار و نوشتار خود هرگاه از مراتب و جایگاه زن در اجتماع سخن به میان مى آورند, پندار و رفتار عرب جاهلى پیش از اسلام را سمبل استبداد و ستم نسبت به زن یاد مى کند و از سوى دیگر, کمال شخصیت زن را در الگویى نشان مى دهند که در عرصه تمدن جدید دنیاى غرب عرضه شده است.
گرچه این حقیقت بر کسى پوشیده نیست که در جـاهلیت پیش از اسلام مواهب حقوقى و
ارزشهاى انسانى زن پایمال شده بود, ولى جستار و تکاپو در متون تاریخى به روشنى نشان مى دهد که: نه جاهلیت پیش از اسلام, تنها مظهر تعدى به حقوق زن بوده و نه تمدن امروزین غرب, چراغ روشن و نور امیدآفرین براى جامعه زنان بوده و هست!
در روزگارانى که خورشید تابناک وحى و نسیم آسمانى و جان پرور پیامبران بر دل مردگان مى دمید تا مدتى بارقه امید زندگانیِ انسانى و آبرومندانه, براى جامعه زنان نیز پدید مى آمد, ولى هرگاه با گذشت زمان, این مشعل تابناک آسمانى در زیر لکه هاى تیره و تار عادات و سنتها و اوهام و خرافات جعل و تحریف, پنهان مى شد, بار دیگر تعدى و تجاوز به حقوق زن از سرگرفته مى شد.
این نوشتار نگاهى تطبیقى به (باورهاى جاهلیت و شخصیتها و مکتبهاى فلسفى و ادیان پیش از اسلام, چون آیین زرتشت, یهود, مسیحیت, فمینیسم و مکتب اسلام نسبت به زن) را دنبال مى کند تا مگر در این مقایسه جایگاه و کارکرد هر یک از این دیدگاه ها و مکاتب را بنمایاند.

در جاهلیت پیش از اسلام در شبه جزیره عربستان, زن در پایین ترین موقعیت و مرتبه بود, تنزل مقام زن و قرارگرفتن او در فهرست داراییها و (مایملک) مرد, سراسر زندگى زنان را تحت تأثیر قرار داده بود.

بزرگ ترین حقى را که عرب جاهلى از زن گرفته بود, حق حیات و زندگى بود. مردمى که در طى قرنها بت پرستى و دورى از توحید و فساد اعتقادى و اخلاقى فطرت آنها را پوشانیده بود, بدان سان متکبرانه زندگى مى کردند که حتّى موجودیت زن بر آنها گران مى آمد. در جاهلیت, ولادت دختر را به فال بد مى گرفتند و از تولد فرزند دختر به شدت رنج مى بردند.
به نصّّّ قرآن کریم هرگاه از دختر بودن نوزاد خبردار مى شدند, رنگ شان از شدت غضب سیاه مى شد:
(و اذا بشّّّر أحدهم بالأنثى ظلّّّ وجهه مسودّّّاً و هو کظیم. یتوارى من القوم من سوء ما بشّّّر به أ یمسکه على هون أم یدسّّّه فى التراب ألا ساء مایحکمون) نحل/59 ـ 58
آن هنگام که مژده تولد دخترى به یکى از آنها داده مى شد از شدت غم و حسرت رخسارش سیاه مى شد و سخت دلتنگ مى شد و به خاطر این ننگ روى از قوم خود پنهان مى نمود و به فکر مى افتاد که آیا آن دختر را با ذلت و خوارى نگه دارد یا آن که زنده در گورش کند. آگاه باشید که آنها بسیار بد حکم مى کنند.
بزرگ ترین نشانه ناراحتى آنان از ولادت دختر این بود که در بسیارى از قبیله ها نوزادان دختر را بلافاصله مى کشتند و یا زنده به گور مى کردند.
جریان قیس بن عاصم که پس از مسلمان شدن در حضور پیامبر(ص) به زنده به گور کردن 13 دختر خود اعتراف کرد, در تاریخ عرب جاهلى ثبت شده است.1
دخترکُشى هاى عرب جاهلى از دو عامل سرچشمه مى گرفت:
عامل نخست, فقر و تهى دستى بود که سبب مى شد, با کشتن دختران شان از تعداد عائله که به درآمد زیادى نیاز داشت بکاهند.
عامل دیگر این بود که آنان وجود دختر را ننگ مى دانستند, زیرا از یک سو فرستادن دختر را به خانه شوهر به ویژه اینکه شوهر از قبیله بیگانه و کم آوازه اى باشد, به صلاح خود و قبیله خود نمى دیدند. از سوى دیگر در جنگهاى احتمالى که بین عرب جاهلى به عنوان یک عادت درآمده بود, بیم به اسارت رفتن زنان و دختران احساس مى شد, و از نظر آنان کشتن یک دختر بهتر از اسارت او بود.
دختر کشى هاى اعراب جاهلى سبب شد که در برهه اى زن در میان آنان کم یاب شود. از این رو در میان بعضى از قبایل عرب چند مرد با یک زن ازدواج مى کردند و نام این ازدواج را ازدواج(ضماء) گذاشته بودند. ا گر فرزندى در چنین شرایطى به دنیا مى آمد, از آنِ کسى بود که شباهتش با او بیشتر بود.

اهانت دیگرى که در آن روزگار به مقام و حیثیت زن مى شد, ازدواجهایى بود که با اشکال گوناگون به رسمیت شناخته شده بود.
در بین عرب جاهلى در چند همسرى هیچ حدّّّ و مرزى نبود. گذشته از هر حق طبیعى دیگر, از نظر نفقه نه تنها مرد عهده دار نفقه زنان پرشمار خود نبود که حتى از وجود آنان به شکلهاى مختلفى چون واداشتن به کارگرى و درآمدزایى, و در مورد کنیزان, با مجبور کردن به زنا, قرض و کرایه دادن به دیگران و… ثروت و دارایى خود را مى افزود.
همچنین در جاهلیّّّت ازدواجهایى به اشکال گوناگون رواج یافته بود; بعضى از آن ازدواجها را که در قرآن نیز اشاره شده یاد مى کنیم:
نکاح مقت: هرگاه فردى فوت مى کرد پسر بزرگ وى همسر متوفى را (در صورتى که مادرش نبود) با انداختن پارچه اى بر وى مانند سایر اموال پدر به ارث مى برد, اگر این زن زیبا بود با او ازدواج مى کرد و اگر تمایلى به وى نداشت; یا او را به دیگرى تزویج مى نمود و مهریه او را دریافت مى کرد, و یا با مانع شدن وى از ازدواج, او را زندانى مى نمود تا پس از مرگ وى وارث اموال او شود.2
نکاح جمع: در عصر جاهلیت برخى از اعراب کنیزان را مى خریدند و آنها را به زنا با افراد مختلف وادار مى کردند و بدین ترتیب از ثروت هنگفتى برخوردار مى شدند.3
نکاح بدل: هرگاه مردى از زن فرد دیگرى خوشش مى آمد همسر خود را با همسر آن مرد معاوضه مى کرد و زنان نیز در مقابل هواهاى نفسانى مردان چاره اى جز تسلیم نداشتند. این مبادله با الفاظ (انزل عن دابّّّتک, أنزل لک عن دابّّّتى) یا (انزل الیّّّ عن امرأتک, أنزل لک عن امرأتى); یعنى تو از مرکب خود (کنایه از زن او بود) به نفع من پیاده شو, من نیز از مرکب خود (یعنى همسرم) به نفع تو پیاده مى شوم.4
نکاح خِدن (دوست): در عصر جاهلیت برخى از زنان ومردان با برقرار کردن روابط پنهانى به زنا مى پرداختند. این نوع نکاح نه تنها مهر و نفقه را الزام نمى کرد, بلکه به جهت آن که در خفا صورت مى گرفت مورد تقبیح نیز واقع نمى شد.
سفاح: در میان اعراب روشهاى مرسوم ازدواج, قانونى و غیر از آن موارد سفاح (زنا) شمرده مى شد. کلمه سفاح در لغت به معنى زنا و بى عفتى مى باشد و آیه (غیر مسافحات و متّّّخذات أخدان) ازدواج با اهل سفاح و خدن حرام شمرده شد.
برخى فرق میان (مسافحات و متّّّخذات أخدان) را عموم و خصوص گفته اند; چه مسافحات در سرّّّ و جهر است. اما اتخاذ اخدان فقط در سرّّّ صورت مى گیرد.5
نکاح شغار: یکى از انواع نکاحهاى عرب جاهلى آن بود که شخصى دختر یا خواهر خویش را به نکاح فرد دیگرى در مى آورد و به جاى گرفتن مهریه با دختر یا خواهر آن فرد ازدواج مى کرد. بدین ترتیب, زنان به جاى مهریه زن دیگرى مبادله مى شدند.
ازدواج اجبارى: کسى به نزد اقوام دختر مى رفت و پس از خواستگارى شرایط ازدواج توسط اولیاى دختر تعیین مى گشت و ازدواج صورت مى گرفت. دراین میان دختر مطیع بود و باید همه شرایط را مى پذیرفت.
نکاح ضماء: چنان که یاد شد به دلیل کمبود زنان, مرسوم شده بود که چند مرد با یک زن ازدواج کند و نام این گونه ازدواج را نکاح (ضماء) گذاشته بودند.
گونه هاى زشت دیگرى از ازدواج نیز در بین آنان رواج داشت که به همین اندازه بسنده مى شود.

در دوران جاهلیت به همان دلیل که براى زن کمترین جایگاه انسانى و ارزش قائل نبودند, زن حق مالکیت نداشته و مالک هیچ چیز به حساب نمى آمد. در رسوم جاهلى, مالى به زن تعلق نمى گرفت و بر فرض تعلق گرفتن چیزى, خود او مالک آن به حساب نمى آمد, بلکه تملک آن به عهده ولى یا شوهر زن بود. منابع دارایى و آسایش مالى زن را مى توان در امور زیر خلاصه کرد که در جاهلیت هیچ یک به زن تعلق نمى گرفت.
1. کار و دستمزد: در جاهلیت گرچه سخت ترین کارها به عهده زنان گذاشته مى شد, ولى هیچ کار مزدى را از هیچ کسى دریافت نمى کرد, بلکه چنان که گفته شد, دست رنج او را شوهر یا ولیّّّ او تصاحب مى کرد.
2. حق نفقه بر شوهر; که یکى از منابع رفاه و آسایش مالى زن برعهده شوهر است. در دوران جاهلى نه تنها شوهران به زنان نفقه نمى دادند که آنان را براى درآمد مالى بیشتر به کارهاى شاقّّّ و طاقت فرسا مجبور مى کردند و حاصل کار و زحمت آنان را بر دارایى خود مى افزودند.
3. مهر; در جاهلیت به زنان مهرى نیز تعلق نمى گرفت. اگر در بعضى قبایل چیزى شبیه مهر مرسوم بود, در واقع قیمت زن بود که اولیاء زن آن را تصاحب مى کردند, و تنها کسى که هیچ بهره اى از آن نمى برد خود زن بود.
جمله (هنیئاً لک النافجة) که در هنگام تولد دختر به خانواده او گفته مى شد نمایانگر تعیین قیمت زن بود. (نافجة) شترهایى بود که از سوى خانواده شوهر در هنگام ازدواج به خانواده زن داده مى شد. گفتن جمله یادشده به خانواده دختر در هنگام ولادت به این معنى بود که با بزرگ شدن این دختر به تعداد شترهایت افزوده مى شود.
4. ارث: در عصر جاهلیت, زن نه تنها از ارث, بهره اى نداشت که خود به سان دیگر (مایملک) متوفى توسط زورمندترین وابسته متوفّّّى به ارث مى رفت, آن گاه اگر جوان و زیبا بود او را به زنى مى گرفت و گرنه او را به دیگران مى فروخت و یا تزویج مى کرد, یا او را در خانه زندانى مى کرد تا بمیرد.
هرگاه پدرى فوت مى کرد و فرزندان صغیرى از خود بر جاى مى گذاشت, باز هم یکى از اشخاص زورمند از میان خویشان, سرپرستى آنان و اموال آنان را به عهده گرفته تمام دارایى آنان را تصاحب مى کرد. اگر فرزند یتیم متوفى دختر بود, با او به زور ازدواج مى کرد و چنانچه پس از ازدواج او را باب میل خود نمى دید, پس از تصاحب اموالش او را طلاق مى داد. در این صورت دختر نه تنها فاقد ثروت خویش بود که دیگر کسى تمایل به ازدواج با وى و تأمین هزینه هاى او را نداشت.
بدین گونه که یاد شد, نه زن از شوهر و نه دختر از پدر و یا دیگر بستگان خود به هیچ عنوان ارث نمى برد.

قبایل غیرعربى نیز در پایمال کردن حقوق زن کمتر از اعراب جاهلى نبودند. کشتن, شکنجه, اهانت و تضییع حقوق همه جانبه زنان در همه نقاط دنیا که نور وحى در آن نتابیده و یا دستخوش تحریف شده بود همانند آنچه در عرب جاهلى بود, بلکه حتى دردناک تر از آن هم وجود داشته است.
از منظر بسیارى از قبایل, زن حق کمترین دعوى برابرى و مقاومت با همسر خویش را نداشته و ندارد. در بعضى قبیله ها زنان حق غذا خوردن با شوهران بر سر یک سفره نداشته و شایستگى سکونت در یک منزل را نیز ندارند. در بعضى قبیله ها زن از خوردن گوشت که خوراک لذیذى است ممنوع بودند.
در جزیره تاسمانى (از جزایر اقیانوسیه) و استرالیا در بعضى موارد به واسطه گرسنگى دختران خود را مى کشتند و گوشت آنان را مى خوردند.6
در یونان قدیم زن در معرض خرید و فروش قرار مى گرفت و قیمت زن, بیش از پنجاه پیمانه جو نبود; البته هرچه زن جوان تر بود قیمتش هم بیشتر بود. هرگاه زنى در معرض فروش قرار مى گرفت, مى بایست تا آخرین رمق براى مالک بعدى خود کار مى کرد.7
در بعضى نقاط هندوستان آتش پرست ها پس از مرگ شوهر, زندگى را براى زن روا نمى دانستند و با سپرى شدن چهل روز از مرگ شوهر به رسم عزادارى زن را مى کشتند و یا در آتش مى سوزاندند. در آیین آنان بهترین زن کسى بود که پس از مرگ شوهر, خود را مى سوزاند.8
در ایالت (مارتا) دو نفر از امراى هندى مردند; یکى 17 زن داشت و دیگرى 12 زن, از مجموع 29 زن تنها یک نفر که حامله بود تا زمان وضع حمل زنده ماند و بقیه همه درآتش سوزانده شدند.9
قبایل وحشى هندوستان (از سیلان تا هیمالیا) دختران خود, حتى آنانى را که به سن بلوغ و رشد رسیده بودند مى کشتند; زیرا از نظر آنان, ماندن دختر بدون شوهر در خانه پدر ننگ بود و زندگى کردن با شوهرى که موقعیت اجتماعى خانوادگى نداشت نیز ننگ بود و ازدواج با شوهر همدوش, جهیزیه سنگین لازم داشت; پس بهترین راه کشتن دختران بود.10
تا مدتها پیش براى رضایت خاطر (کالى) که یکى از خدایان هندیان است زنان حامله را سر مى بریدند, آن گاه خون او را به قربانگاه پاشیده و سر او را در نزد معبود خود تقدیم مى کردند.11
نزد بعضى از چینیها تا نزدیک به عصر حاضر, زن کمترین قیمت و ارزشى نداشت. اگر مادرى دختر به دنیا مى آورد خویشاوندان به عوض مبارک باد به پدر و مادر تسلیت مى گفتند و پدر و مادر تامى توانستند نوزاد دختر را از خود دور مى کردند یا در بیابان مى انداختند, یا مى فروختند.12

محرومیت زن تنها به قبایل وحشى خلاصه نمى شد, بلکه حتى در تمدنهاى بزرگ نیز مشهود بود. در مصر براى زیاد شدن رود نیل, دختران را به زیور آراسته و در آن غرق مى کردند. در کشورهاى (اسکاندیناوى) تا سال 1392 میلادى به دختر هرگز ارث نمى دادند. تنها در هنگام عروسى, جهیزیه اندکى به او داده مى شد. در روم قدیم, زن مطلقاً ارث نمى برد; نه از دارایى پدر و نه شوهر. و در انتخاب شوهر نیز حق رأى و اظهارنظر نداشت.13
بعضى از رومیان به منظور ازدیاد نسل, زنان خود را به دیگر دوستان خود به قرض و کرایه مى دادند. البته به این شرط که آن دوست, توان به وجود آوردن فرزندان شایسته را داشته باشد. چنان که یکى از مفتیان روم به نام (لکورک) براى ازدیاد نسل, قرض دادن زن را تجویز کرد. به گفته بعضى تاریخ نویسان, افلاطون و سقراط نیز این قانون را تجویز مى کردند. سقراط زن خود (گران طیب) را به (الیبیاد) خطیب معروف قرض داد.14
در باور یونانیها زن شخصیت حقوقى نداشت. به خاطر مطالبات مالى حق رجوع به دادگاه نداشت. در نزد آنان محرومیت دختر از ارث, اصل کلى و پذیرفته شده بود. بلى در اواخر تجویز کرده بودند که اگر کسى بمیرد و فرزند پسر و دختر داشته باشد دختر در صورتى ارث مى برد که با برادر خود که از یک پدر باشد ازدواج کند و این ازدواج در صورتى صحیح بود که برادر و خواهر از دو مادر باشند.15
در ایران قدیم, چه در میان طبقه اشراف و چه طبقات پایین تر جامعه, زن هرگز حق آزادى و ا ختیار و اظهار نظر در تشخیص خیر و شر و تصمیم در امور زندگى خود نداشت و در اظهارنظر براى گزینش شوهر نیز مجاز نبود. اختیار زنان و دختران در همه زمینه هاى حقوقى با اولیا و یا شوهران آنان بود.16
به گفته بعضى مورخان در ایران قدیم بر اساس اندیشه غلط (حفظ نسب خانواده و مخلوط نشدن خون این خانواده با خانواده دیگر) ازدواج با محارم را; حتى برادر با خواهر, جایز و گاه لازم شمرده مى شمردند. (بهرام چوبینه) با خواهرش (گودیه) ازدواج کرد. شخصى به نام (مهران) از طبقه اشراف ایران که بعداً مسیحى شد پیش از مسیحى شدن با خواهرش ازدواج کرد.
در آتن باستان, مهد دموکراسى, زنان و بردگان جزء شهروندان به حساب نیامده و حق رأى دادن و شرکت در انتخابات نداشتند .17 (در اروپا, عصر حاکمیت شرک, زنانى که با بردگان ازدواج مى کردند, محکوم به اعدام مى شدند).
زن در اروپا در حیطه قانونى قرار داشت که مردان را مجاز مى دانست زن خود را به دلخواه کتک بزنند, و این ضرب و جرح اقدامى روشنفکرانه در جهت حمایت از زن و کارى قانونى محسوب مى شد.18
اروپا پس از انقلاب فرانسه نیز در بستر آزادى فردى براى زنان جایگاهى در نظر گرفت که مردان را مجاز مى کرد تا با خشونت رومیان باستان با زنان رفتار کنند.
افلاطون با آن که از برابرى (مرد) و (زن) حمایت مى کرد, و ورود زنان را در پاره اى از موقعیتهاى اجتماعى مى پذیرفت,با این حال خداوند را سپاس گفت که او را مرد آفریده است.19
ارسطو مى گوید:
(زن و بنده بر اساس طبیعت خود محکوم به اسارت بوده و سزاوار شرکت در کارهاى عمومى نیستند.)20

زرتشتیان ایرانى معاصر, در رابطه با حقوق (زن) آیین نامه اى گردآورده خود را بر عمل به آن ملزم مى دانند که از زاویه هاى گوناگون به حقوق (زن) نگریسته است.
بر اساس این آیین نامه, زن در زمینه هاى (ازدواج و طلاق) حق رأى و اظهار نظر دارد.21 سرپرستى خانواده, حق درخواست طلاق در صورت عنین بودن مرد, قانون تک همسرى و حق ملکیت در این آیین نامه براى زن در مواردى رعایت شده است.22
امّّّا در منابع و متون قدیمى زرتشتیان, زن جایگاه حقوقى درستى ندارد. نشانه هاى به دست آمده از آثار زرتشتیان قدیم نشان مى دهد که در اعصار گذشته تولد پسر دل پسندتر از زادن دختر بوده است. از این رو خانواده زرتشتى از فروهر اشوان (روح پاک و بى آلایش) براى تعیین جنسیت جنین و داشتن فرزند نرینه یارى مى جستند و حیات اخروى نیکان را وابسته به وجود فرزندان ذکور در خاندان مى شمردند.
همچنین درمتنهاى کهن ایرانى پرهیزهاى سخت دشتان (عادت زنانگى) شامل دورى از جامعه به مدت چند شبانه روز و تطهیر روح زن با نوشیدن ادرار گاو و خاکستر جلب نظر مى نماید. همچنین نگریستن زن دشتان (زنى که در دوران عادت زنانگى است) در خورشید و آب و آتش, گناه بود.
بر اساس آنچه که در وندیداد آمده است زن دشتان و زنى که کودک مرده به دنیا آورده باید سه روز و سه شب شست وشو داده و از نیرنگ (ادرار گاو و خاکستر) بنوشد تا پاک شود.23
در بررسى متون قدیمى و نیز آیین نامه جدید زرتشتیان, دو نکته به دست مى آید:
1. اگر بپذیریم دین زرتشتى از ادیان الهى و آسمانى بوده, بى تردید منابع و متون دینى آن دین,دست خوش جعل و تحریف گردیده است; زیرا دستورات آن منابع در رابطه با حقوق زن هیچ شباهتى با احکام دیگر کتابهاى دینى ندارد.
2. آیین نامه زرتشتیان در متون دینى خود آنان ریشه ندارد, بلکه تأثیر گرفته از منابع گوناگون غیرزرتشتى است.
موقعیت زن در آیین یهود
در آیین یهود که پس ازموسى(ع) دستخوش تحریفهایى شد, آفرینش (حوا) از دنده چپ آدم دانسته شده و فریب خوردن از شیطان و بیرون شدن از بهشت نیز به حوّّّا به عنوان زن نسبت داده شده است.
گناه و آلودگى زن بیش از مرد است و تطهیر ناپذیرى او در بعضى موارد ازمطالبى است که در متون دین یهود موج مى زند. یهودیان در مسائلى همچون عبادت خدا, سعادت اخروى, پاداش اعمال نیک و… هرگز زن را با مرد برابر نمى دانند.
در مذهب یهود, پسران در نمازهاى خود چنین مى خوانند:
(خداوندا! تو را سپاس مى کنیم که ما را کافر و زن نیافریدى.)24
آیاتى از تورات که به موضوع زن ارتباط مى یابد در نگاهى کلى هشت نکته به دست مى دهد:
1. آفرینش حوّّّا از دنده چپ آدم
(خداوند بر آدم خوابى سنگین مستولى ساخت تا به خواب رفت, یکى از دنده هایش را برداشت و به جایش گوشت پر کرد. خداوند آن دنده اى را که از آدم برداشته بود زنى ساخت و او را نزد آدم آورد.)25
2. فریب خوردن زن و رانده شدن از بهشت
(پس از خلقت آدم و زنش, مار که از همه حیوانات صحرا مکارتر بود به زن گفت: آیا خداوند گفته است که از هیچ درختى از این باز نخورید؟ زن به مار گفت: از میوه درخت این باغ خواهیم خورد, اما خداوند گفته است که ازمیوه آن درختى که در میان این باغ است نخورید و آن را لمس نکنید, مبادا بمیرید. مار به زن گفت: حتماً نخواهید مرد چون که خداوند مى داند روزى که از آن بخورید چشمان تان باز مى شود و مانند خداوند تشخیص دهنده نیک و بد خواهید شد. زن دید که آن درخت براى خوراک نیکو و براى چشمها هوس انگیز است و آن درخت براى معرفت دار شدن پسندیده است. از میوه آن گرفت و خورد, به شوهرش هم که در کنارش بود داد و او خورد. چشمان هر دو گشوده شد. دانستند که عریانند و برگهاى انجیر را به هم دوخته وسیله ستر عورت براى خویش ساختند.)26
در ادامه پس از ذکر بازخواست خدا از آدم و حوّّّا و مار مى خوانیم:
(خداوند به زن گفت: رنج و درد باردارى تو را زیاد خواهم کرد, فرزندان را با رنج بزایى و اشتیاق تو به شوهرت خواهد بود و او بر تو مسلط خواهد بود.
و به آدم گفت: چون به حرف زنت گوش دادى و از آن درختى که گفتم نخورى خوردى, زمین به خاطر تو ملعون است, تمام عمرت با رنج از محصول آن خواهى خورد.)27
3. راه تخفیف گناه زن
در تورات در ارتباط با روز شبات (شنبه) چنین آمده است:
(روشن کردن شمعهاى شبات به عهده زنان است. علت این امر آن است که حوّّّا آدم را وادار کرد از میوه ممنوع بخورد و او را واداشت تا از امر خدا سرپیچى کند.)
(گفته شده است که زن با این گناه, چراغ زندگى بشر را خاموش کرد. جان انسانها چون چراغى است, از این رو زن با روشن کردن چراغ شبات تا حدودى این خطا را جبران مى نماید; زیرا اجراى دستورات شبات و روشن کردن شمعها ایمان را روشن مى سازد و بدین وسیله گناه زن تخفیف مى یابد.)28
4. کناره گیرى مطلق از زن در ایام حیض
(زنى که جریان دار بوده, یعنى خون از آلتش جارى باشد, هفت روز در قاعدگى خود بماند و هر کس او را لمس کند تا شامگاه ناپاک خواهد بود.
هرچه هنگام قاعدگى اش روى آن بخوابد ناپاک خواهد بود و هر کس که روى آن بنشیند ناپاک خواهد بود. هر کس بستر وى را لمس کند لباسهاى خود را بشوید و در آب غسل کند تا شامگاه ناپاک خواهد بود. و اگر او (آن مرد) کنار بستر یا کنار اسبابى باشد که زن (ناپاک روى آن نشسته است) با لمس کردن آن تا شامگاه ناپاک خواهد بود. زنى که جریان خونش روزهاى زیادى غیر از زمان قاعدگى اش روان باشد تمام روزهاى جریان ناپاکى اش مانند روزهاى قاعدگى اش است و ناپاک مى باشد….)29
5. کنیزى زنان عبرى
(هرگاه زن عبرى به تو فروخته شود, شش سال برایت خدمت و در سال هفتم او را آزاد کن و اگر بگوید از پیش تو نخواهم رفت, چون از بودن پیش تو خشنود است, آن گاه درفشى برداشته گوش او را و درِ اطاق را با هم سوراخ کن تا کنیز ابدى شود.)30
6. متفاوت بودن دوران ناپاکى زن دخترزا و پسرزا
(… هرگاه زنى زمینه را براى پذیرش نطفه مرد آماده نماید پسر خواهد زایید و هفت روز ناپاک خواهد بود. و آن زن سى و سه روز در دوره پاکى صبر کرده و تا کامل شدن روزهاى پاکى ش هیچ چیز مقدسى را لمس نکند و به خانه مقدس نیاید. اگر دختر بزاید, مانند دوره قاعدگى اش دو هفته و در دوره پاکى اش, شصت و شش روز از نزدیک شدن به خانه مقدس خوددارى کند.)31
7. نابرابرى نذر سلامتى پسر و دختر
(… کسى که صریحاً نذرى مى کند و نذرش مربوط به سلامتى انسانى باشد بر حسب ارزیابى مقرر (ذیل) نذرش از آن (ادوناى) خواهد بود. ارزیابى براى مذکر این است: از بیست ساله تا شصت ساله ارزشش پنجاه شقل نقره بر اساس شقل مقدس باشد. و اگر مؤنث باشد ارزشش سى شقل باشد).32
در آیین یهود, قوانین مدوّّّنى براى نکاح, طلاق و ارث تنظیم نشده است, بلکه بیشتر قوانین توسط خاخام از هلاخا استخراج مى شود.

آیین مسیحیت در مورد حقوق و جایگاه فردى و اجتماعى زن دیدگاه ثابت و تغییرناپذیرى ارائه نکرده است. نسخه هاى گوناگون شناخته شده به نام (انجیل) و رساله هاى به جاى مانده از شخصیتهاى برجسته و نامدار مسیحى و کشیشها و فرقه هاى مختلف و کاتولیکها هریک به سهم خود درمورد حقوق زن, دیدگاه هاى متفاوتى اظهار کرده اند.
در رساله اول پولس رسول به تیموتائوس چنین آمده است:
(خدا اول آدم را آفرید و بعد حوّّّا را, آدم فریب نخورد, بلکه زن فریب شیطان را خورد و در تقصیر گرفتار شد. از این جهت خداوند درد زایمان را به حوّّّا داد اما به زاییدن رستگار خواهد شد اگر در ایمان و محبت و قدوسیّّّت و تقوا ثابت بماند.)33
رساله یادشده آدم نخستین را از هر گناه تبرئه مى کند و گناه فریب خوردن از شیطان را به گردن حوّّّا به عنوان یک زن مى افکند. این سخن با پیامهاى شریعت و وحى, مخالف است.
همچنین در رساله اول پولس رسول به افسیسان آمده است:
(اى زنان شوهران خود را اطاعت کنید چنان که خدا را; زیرا که شوهر سر زن است; چنان که مسیح نیز سر کلیسا و او نجات دهنده بشر است.)34
پولس رسول در رساله اول خود به تیموتائوس گوید:
(زن را اجازه نمى دهم که تعلیم دهد یا بر شوهرش مسلط شود, بلکه در سکوت بماند.)35
پولس رسول در رساله اول خویش در پاسخ سؤال مسیحیان ,به مجرد ماندن و ازدواج نکردن توصیه مى کند.36
در مذهب کاتولیک, تعدد زوجات ممنوع است و مهریه نیز وجود ندارد.37 و رهایى زن و شوهر از بند ازدواج, تنها با فوت آنها خواهد بود. بنابراین طلاق اجازه داده نمى شود; مگر به شرط آن که هیچ یک ازدواج دوباره نداشته باشند.38
در انجیل متى پیرامون طلاق زن چنین آمده است:
(هرکس زن خویش را بدون آن که خیانت از او دیده باشد طلاق دهد و آن زن دوباره شوهر کند آن مرد مقصر است چون باعث شده زنش زنا کند, و مردى هم که با این زن ازدواج کند زناکار است.)39
اکنون جاى این پرسش است که آیا شرایع و ادیان آسمانى در ایفا و تبیین حقوق زن ناتوان هستند و بشر خود باید به این معضل بپردازد؟ یا اشکال کار در تحریف و دگرگونى پدید آمده در متون دینى آسمانى و اعمال سلیقه هاى گوناگون است.
با گذر اجمالى بر دیدگاه قرآن در مورد حقوق زن, اندکى این حقیقت آشکار مى گردد. اما پیش از نگرش به دیدگاه قرآن دراین زمینه, اندیشه جهان غرب و جنبش فمینیسم در مورد حقوق زن را نیز به اجمال یادآور مى شویم:

چکیده: خانواده از دیرباز به عنوان اولین و مهم‏ترین نهاد اجتماعى تأثیرگذار در زندگى انسان مورد توجه صاحبنظران در رشته‏هاى مختلف علوم بشر بوده است و نظریات مختلفى پیرامون نقش، کارکرد و فلسفه تشکیل خانواده مطرح شده است.
نویسنده در این نوشتار پس از تعیین جایگاه نهاد خانواده در گذشته و امروز به برخى زمینه‏هاى فروپاشى نهاد خانواده مى‏پردازد. در ادامه نیز به فمینیسم و خاستگاه فرهنگى - اتماعى آن و نیز مهمترین اهداف، مطالبات و کارکردهاى فمینیسم و تأثیر آن در نهاد خانواده اشاره مى‏نماید.
بخش دیگر مقاله به جایگاه خانواده در قرآن مى‏پردازد و از دیدگاه نویسنده نیاز انسان به تشکیل خانواده نیاز فوق غریزى و فراتر از ارضاى غریزه جنسى است.
در پایان »آرامش« و دستیابى به »سکینت« را فلسفه زوجیت و تشکیل خانواده از دیدگاه قرآن دانسته و آن را مایه تمایز میان زوجیت در حیوانات و انسان مى‏داند.

کلید واژه‏ها: خانواده، فمینیسم، قرآن، غریزه جنسى، آرامش‏یابى، سکینت، زوجیت.

خانواده به عنوان یکى از مهمترین نهادهاى اجتماعى و زندگى جمعى بشرى، از دیرباز مورد توجّه و اهتمام فرهنگها، اقوام و ادیان بوده است.
این نهاد در طول تاریخ و در میان اقوام و ملل و مناطق جغرافیایى داراى شکلها، قوانین، کارکردهاى مختلفى بوده است که بررسى تنوّع آنها و نیز دلایل شکل‏گیرى قوانین، کارکردها، و انتظارهاى مربوط به هر جامعه و فرهنگ نیاز به مطالعه‏اى جداگانه دارد.
آنچه در عصر حاضر، مطالعه مباحث مربوط به خانواده و بازنگرى آن‏ها را ضرورت بخشیده این است که بر اساس شواهد و گزاره‏هاى تاریخى و اجتماعى به نظر مى‏رسد که کارکرد و جایگاه نهاد خانواده، گرفتار آسیبهاى مختلفى شده است که به سستى، ناپایدارى و متلاشى شدن آن در بسیارى از جوامع منتهى شده و این روند در جغرافیاى فرهنگى جوامع رو به گسترش است و هر زمان چونان بیمارى مسرى هم ژرفاى بیشتر و هم گستره فزونترى را در مى‏نوردد.

چنان که گفته آمد، ارائه تحلیلى جامع و فراگیر نسبت به همه جوامع و فرهنگ‏ها مجالى بسیار وسیع مى‏طلبد و این نوشته نمى‏تواند ادّعاى آن را داشته باشد، امّا با نگاهى به جامعه خود و جوامعى که از نظر تاریخى، فرهنگى و دینى قرابت‏هاى بیشترى با ما داشته و دارند، آشکارا مى‏یابیم که نه تنها طى چند قرن که حتّى در نیم قرن اخیر، جایگاه نهاد خانواده دستخوش آسیب‏ها و ضعف‏هاى جدّى شده است و چنین مى‏نماید که این آسیبها رو به فزونى است.
آنچه نگرانى مصلحان ومحققان مسایل اجتماعى، تربیتى و فرهنگى و دینى را سبب شده، این است که روند تغییرات منفى جایگاه نهاد خانواده در نیم قرن اخیر - در کشور ما و الگوهاى مشابه آن - چنان شتاب یافته است که در گذشته، این مقدار تغییر و دگرگونى را در فاصله پنج قرن مى‏شد مطالعه و مشاهده کرد!
نهاد خانواده که دیروز، مهد امنیّت، تربیت، انتقال آداب، اخلاق و فرهنگ اجتماعى و دینى بود و اعضاى یک خانواده بزرگ در پیوند و همدلى با یکدیگر احساس قدرت و پشتوانه مى‏کردند و حضور در جمع خانواده، بهترین منبع تأمین و تلطیف عواطف و نیازهاى روحى بود، امروز آن امنیّت بخشى و تأثیر تربیتى را تا حدّ زیادى از دست داده و فاصله ذهنى، سلیقه‏اى، تحلیلى و آرمانى هر نسل با نسل قبل چنان فزونى یافته که نه تنها زبان مشترک میان دو نسل متوالى را مخدوش کرده، که زبان تفاهم و همدلى میان همسران را به ادبیاتى خصمانه، انتقام‏جویانه، و فرصت طلبانه منتهى ساخته است!
براستى چه اتّفاقى افتاده است و چه فرجامى، آینده نهاد خانواده را تهدید مى‏کند!

این که چه عواملى زمینه‏هاى تضعیف نهاد خانواده و در نهایت فروپاشى آن را رقم زده، موضوعى است که باید از زوایاى مختلف فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى و دینى مورد واکاوى قرار گیرد ولى با نگاهى گذرا و فهرست‏وار مى‏توان به برخى از آنها اشاره کرد.

یکى از عوامل مهمّى که نقش مهمّى در تضعیف جایگاه و کارکرد نهاد خانواده در سه قران اخیر - در کشورهاى اروپایى و داراى رشد صنعتى - داشته است و به تدریج بر دیگر فرهنگ‏ها و جوامع تأثیر گذاشته، توسعه فناورى و رشد تکنولوژى است؛ زیرا ابزار و امکانات فراهم آمده در پرتو رشد صنعت به فرد این توان را داده است تا به تنهایى و بدون کمک گرفتن از دیگران هم نیازهاى مادّى خود را تأمین کند و هم با استفاده از تکنولوژى ارتباط جمعى خلأ روحى و فرصتهاى فراغت خود را پر نماید.
در چنین شرایطى افراد یک خانواده و یک جامعه براى تأمین زندگى و رفاه و آسایش خویش، کمترین نیاز را به همکارى و همدردى و همگرایى فامیلى دارند و فرد مى‏تواند بدون ارتباط با خویشان و بستگان - حتى پدر و مادر و برادر و فرزند - زندگى به ظاهر آرام‏بخش و قانع کننده‏اى را براى خود فراهم آورد و براى حفظ امنیّت خود، نیازى به حمایت فامیل و خانواده نداشته باشد.

یکى از رهاوردهاى مهّم رشد صنعت و تکنولوژى، تغییر روابط اقتصادى است؛ چه این که شرایط سخت تأمین معاش در گذشته سبب مى‏شد تا افراد قوى‏تر و به ویژه مردان بالغ نقش محورى در اقتصاد و تأمین معیشت و نیازهاى مادّى خانواده داشته باشند و این امر به طور طبیعى براى آنان اقتدار و اعتبار و احترام را به دنبال داشت و اعضاى یک خانواده بر اساس این نیاز طبیعى بر محور مدیریت پدر و مادر احساس امنیت و آسایش کرده و خود را بدان وابسته مى‏دیدند.
امّا زمانى که کارها تنوّع یافت و انجام آنها کمتر نیازمند قدرت فیزیکى و بیشتر متّکى به تجربه و دانش شد و اعضاى خانواده هر یک بدون استمداد از دیگرى توانستند نیازهاى مادّى خود را تأمین نمایند، آن وابستگى‏ها و دلبستگى‏ها و مساعدتهاى جمعى رو به سستى نهاد و هر فرد از افراد خانواده لذّت استقلال و انفراد را بر زحمت مشارکت - که معمولاً نیازمند همدردى و مساعدت و فداکارى و ایثار نیز بود - ترجیح داد.
این پدیده، قبل از این که بر روابط فرزندان با پدر و مادر تأثیرگذار باشد، بر روابط زن و شوهر تأثیر گذاشت و چه بسیار زنان که با داشتن شغل و درآمد، تن دادن به زندگى مشترک را، امرى غیرضرورى تشخیص داده و زحمتى بى‏ثمر یافتند و از این رهگذر یا اساساً ازدواج نکرده و سنگ بناى خانواده را بنیان ننهادند و یا پس از تشکیل خانواده به سرعت و آسانى از آن دست کشیدند!

رشد و توسعه اقتصادى همپاى گستردگى و سهولت میدانهاى اشتغال و درآمد و تولید انبوه و متنوّع فرآورده‏هاى صنعتى و غذایى و امکانات زندگى، روحیه قناعت و کفاف‏خواهى را در جامعه از میان برده و آرزوى دستیابى هر چه بیشتر به امکانات و تجمّل و تفاخر در نسل حاضر را تقویت نمود!
به ویژه آن زمان که صاحبان صنعت و سرمایه دریافتند که براى رقابت و رشد اقتصادى بیشتر باید روح مصرف‏گرایى در مردم تقویت شود و با روش‏هاى مؤثّر تبلیغى به آزمندى انسان معاصر افزودند.
تقویت روح مصرف‏گرایى و آزمندى در انسان معاصر سبب شد، على‏رغم بهره‏ورى بیشتر و آسانتر از امکانات مادّى، رضامندى و آرامش درونى او کمتر شود و سطح توقّع افراد از جامعه و خانواده بالا رود.
احساس نارضایتى اعضاى خانواده از آنچه دارند زمینه‏هاى اضطراب و ناآرامى و انتقاد فرزندان از پدر و مادر و همسران را از یکدیگر فراهم آورد و در نهایت این احساس را در زن و شوهر و فرزندان رقم زد که عدم حضور در یک کانون پر تنش و پرتوقع و مسؤولیت آفرین و فاقد رضامندى و سپاس بر حضور در آن ترجیح دارد. این است که فرزندان هنوز به بلوغ و رشد لازم نرسیده از محیط خانواده گریزان شده و همسران با اندک اختلاف، بنا به ناسازگارى و جدایى مى‏گذارند!

یکى از کارکردهاى مهّم خانواده، در روزگار اقتدار و اهمیّت آن، کارکرد آموزشى و تربیتى بود و فرزندان درهر جامعه، فرهنگ و اخلاق و ادب و بینش و آرمان‏هاى خود را قبل از هر جا و بیش از هر چیز، از کانون خانواده دریافت مى‏کردند، امّا روابط جدید اجتماعى و اقتصادى و فرهنگى حاکم بر جوامع سبب شد تا این نقش به صورت گسترده از خانواده گرفته شود و به نهادهاى اجتماعى و دولتى واگذار گردد. تا جایى که امروز فرزندان از خردسالى در مهدکودکها، مدارس و... آموزش مى‏بینند، با فرهنگ مسلّط جامعه پرورش مى‏یابند و شباهتهاى اندکى، با نسل قبل از خود دارند. و حتى ساعتهایى را که در محیط خانواده حضور مى‏یابند، با استفاده از تلویزیون، کامپیوتر و اینترنت فرصت داد و ستد فرهنگى و تربیتى با یکدیگر را ندارند و باز هم مخاطب پیامهایى هستند که از بنگاه‏ها و مراکز فرهنگى - سیاسى - اقتصادى و... تدارک شده به آنها ارائه شده است.
البتّه نمى‏توان انکار کرد که در برخى شرایط و برخى زمینه‏ها، این نوع آموزش و پرورش مزایایى بر روش سنّتى و خانوادگى داشته و دارد. ولى به هر حال باید در نظر داشت و که همین مزیّت، به نوبه خود نقش خانواده در تعلیم و تربیت و کارآیى آن را فرو کاسته است.

همه آنچه تا کنون یاد شد، این روحیه را در انسان معاصر تقویت کرده است که قبل از هر چیز حقوق خود را مطالبه کند و تا جایى که مى‏تواند از پذیرش مسؤولیت‏ها و وظایفى که متوجّه او مى‏شود، پرهیزنماید.
این خصلت به صورت معمول در انسان‏ها بوده و هست ولى در برخى زمینه‏ها که ریشه در فطرت و طبیعت انسان دارد، معمولاً انسانها مسؤولیت‏پذیر بوده و تکلیف را بر حقوق خود عملاً مقدّم مى‏داشته‏اند. از آن جمله شکل‏گیرى خانواده - به ترتیب - بر اساس نیاز، مسؤولیت‏پذیرى و تکلیف مدارى و در مرحله سوّم حقوق خواهى استوار بوده است.
ولى انسان معاصر از همان آغاز در تلاش است که بداند از همسر یا پدر و مادر خود چه حقى را مى‏تواند وصول کند تا متناسب با آن نیازهاى خویش را سامان بخشد و ناگزیر حداقل تکلیف را بپذیرد!
ورود طلبکارانه به ساحت خانواده و جامعه، روابط عاطفى و انسانى را تحت الشعاع قرار داده و به عناصرى دست چندم تبدیل کرده است، و بدیهى است که محیط طلبکاران، محیطى آکنده از گلایه، درگیرى، بدبینى، رقابت و بدخواهى است. محیطى تنگ و ناخوشایند که هر کس تلاش مى‏کند از آن بگریزد.

از میان رفتن مرزهاى فکرى و فرهنگى و تبادل اطلاعات، بینش‏ها، ایده‏ها، طرح‏ها و روش‏هاى زندگى از طریق ماهواره، اینترنت، ارتباطات علمى و دانشگاهى و مراکز فرهنگى و انتشاراتى و تبلیغاتى همه و همه سبب شده است تا همه نهادهاى موجود در جوامع - به ویژه جوامع در حال توسعه - در مقایسه با معیارهاى ارائه شده مورد انتقاد و یورش قرار گرفته، دستخوش نوسانها و بى‏تعادلى شوند، چه این که هر نهاد در هر جامعه به طور طبیعى، تحت تأثیر دهها عامل، انگیزه، باور و نیاز اجتماعى - فرهنگى و... شکل مى‏گیرد و زمانى که از طریق ارتباط جهانى، یک نهاد مورد انتقاد و ارزیابى و بازنگرى قرار گیرد، یا اعتبار و اهمیّت خود را از دست بدهد، در واقع میان آن نهاد و سایر نهادهاى اجتماعى ناهماهنگى پدید آمده و همین ناهماهنگى آغاز نابسامانى‏هاى بیشتر و کاستى‏هاى افزونتر خواهد بود، به طورى که اگر یک نهاد على‏رغم کمبودها و کژیهاى گذشته از کارآمدى نسبى برخوردار بوده است، با رخداد این انفصال درونى با سایر نهادهاى اجتماعى، کارآیى آن کاهش یافته و به شدّت آسیب مى‏بیند.
نهاد خانواده از جمله نهادهایى است که آماج انتقادها، اصلاحگریهاى غیربومى و ارزیابى بر اساس تجربه‏ها و پیشنهادهاى منطبق با سایر فرهنگها بوده است.

اگر نتیجه آنچه آوردیم این باشد که مجموع شرایط فرهنگى - اجتماعى - اقتصادى - علمى و سیاسى حاکم بر جوامع توسعه یافته، دست به دست هم داده است تا براى نهادهاى اجتماعى، دینى و سیاسى و از آن جمله نهاد خانواده این دشواریها و پیچیدگى‏ها پدید آید، آیا مى‏توان براى اصلاح کاستى‏ها و رهاوردهاى دشوارى آفرین تکنولوژى، راه پیموده شده را بازگشت!
آیا براستى مى‏توان در صنعت و صناعت، قناعت ورزید! و براى کاستن از آفات تکنولوژى و عواقب سوء آن به حداقل‏ها اکتفا کرد!
آنچه مسلّم است، این که بازگشت کلى نه ممکن است و نه مطلوب، زیرا به هر حال صنعت و تکنولوژى و دستاوردهاى علمى و اقتصادى و فرهنگى آن، جنبه‏هاى سودمند - بلکه بسیار سودمندى - براى بشر داشته است و امّا این که آیا مى‏توان در استفاده از آن یا توسعه بخشیدن به آن قناعت ورزید یا خیر، نکته‏اى است که به لحاظ ذهنى و نظرى، مطلوب مى‏نماید؛ امّا از آنجا که به هر حال مرزهاى فکرى و علمى و اجتماعى غیرقابل کنترل شده است، از طریق مرزبندى‏هاى سیاسى و جغرافیایى نمى‏توان هیچ جامعه‏اى را به محدودیت و کنترل فراخواند و بر این اساس طرحى غیرعملى خواهد بود و طرّاحان این باور، در صورت پایبندى به نظریه خود، در گذار زمان تنها مانده و جامعه و نسل حاضر آنها را پشت سر خواهد گذاشت.
پس چه تدبیرى باید اندیشید؟ آیا باید این جریان ویرانگر را به حال خود وانهاد تا چونان تندبادهاى همه نهادهاى فرهنگى و اجتماعى و دینى جوامع را یکى پس از دیگرى درنوردد، یا این که راهى دیگر هست؟
چنان که اشارت رفت، رشد دانش و امکانات علمى بشر، همراه آفتهایى که داشته است، توانمندیهاى شگرفى را نیز به ارمغان آورده است و همین توانمندى نهفته در دانش و ادراک و پژوهشهاى علمى است که از متن همین آشفتگى‏ها، نگرانیها و دلواپسى‏ها جوانه مى‏زند و خود به اصلاح، خاستگاه خویش مى‏پردازد و از همان جا سلامت و صلاح مى‏روید که کژى‏ها رخ نموده است و با همان ابزار مى‏توان به آفت‏زدایى و اصلاح نهادها و جوامع پرداخت که از بکارگیرى ناشیانه و غرورمندانه آن، آفتها پدید آمده است!

یکى از جریان‏هاى مهّم و مطرح فرهنگى - اجتماعى - حقوقى که در عصر مدرنیته، پس از رنسانس در اروپا شکل گرفت و به تدریج گسترش یافت و بر بخشى از قوانین بین‏المللى مربوط به حقوق زنان و جایگاه خانواده تأثیر جدّى بر جاى گذاشت و در حال حاضر قوانین، آداب و باورهاى مربوط به زن و خانواده را در فرهنگ‏ها و ادیان و ملّت‏ها، به چالش کشانده و مى‏کشاند، جریانى است که تحت عنوان فمینیسم ظهور یافته و ادامه حیات مى‏دهد.
اصلى‏ترى پیام و هدف فمینیسم در مراحل اولیه شکل‏گیرى آن، دفاع از حقوق زنان و ارتقاء بخشیدن به نقش آنان در جامعه بوده است.
البته باید یادآور شد که تلاش در جهت دفاع از حقوق زن و مبارزه با محدودیت‏ها و قوانین تبعیض آمیز علیه زنان، حرکتى است دراز دامن که به صورت پراکنده و نامنسجم در طى قرنها و در میان ملتهاى مختلف سابقه داشته است، امّا آن حرکتها که معمولاً به صورت تلاشهاى فرهنگى و ادبى رخ مى‏نموده است، تحت عنوان حرکتهاى فمینیسمى صورت نگرفته و شناخته نمى‏شود.
در اواخر قرن هیجدهم بود که جریانى از بحث‏هاى فلسفى با هدف آزادى زنان به تدریج مطرح گردید و دراواخر قرن نوزدهم بود که واژه فمینیسم رسمیّت یافت و در خلال دهه 1890 در فرانسه رواج پذیرفت و به دنبال آن با سرعت در بقیه اروپا و سپس آمریکا فراگیر شد.
از آن پس بود که به یک رشته از مبارزات گوناگون فکرى، ادبى، فلسفى، حقوقى و اجتماعى که در جهت آزادى زن در سراسر قرن نوزدهم انجام گرفته بود، عنوان »فمینیست« داده شد.

چنان که به اجمال یاد شد، مهمترین هدف و آرمان »فمنیسم« رفع تبعیض و ستم از زنان در همه جنبه‏هاى حقوقى، اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و دینى است.
فمینیستها معتقدند که زنان در طول تاریخ گذشته، به خاطر زن بودن از حقوقى منع شده‏اند که موقعیّت و کارکرد آنان را در جامعه و خانواده تنزّل بخشیده است و از این رهگذر بسیارى از زنان محرومیّت‏هاى فراوان دیده و مورد ستم مردان و جامعه مرد سالار قرار گرفته‏اند.
از این رو نهضتى علمى - اجتماعى - فرهنگى لازم است تا حقوق نادیه گرفته شده زنان را در جوامع انسانى احیا کرده و به زنان باز گرداند و اساساً تفاوتهایى که میان زنان و مردان به خاطر زن بودن و مرد بودن گذاشته شده، از میان برداشته شود.
با این همه نمى‏توان جریان فمینیسم را در طول سه قرن گذشته، یک جریان یکپارچه، منسجم، هماهنگ و کاملاً همسو تلقّى کرد، چه این که دیدگاهها و اهداف و شعارهاى فمینیستها با یکدیگر متفاوت بوده است و مى‏توان آن‏ها را از جهتى به سه گروه تقسیم کرد:
1- فمینیستهاى اصلاح طلب، رفرمیست و حداقلى که خواهان اعطاى برخى حقوق آموزشى و اجتماعى به زنان بوده‏اند، بى‏آن‏که بخواهند دگرگونى ژرفى در قوانین طبیعى و اجتماعى پدید آورند.
2- فمینیستهاى اصلاح طلب، با قدرى تندروى و با این حال خواهان حفظ برخى تفاوتهاى طبیعى موجود میان زن و مرد.
3- فمینیستهاى به غایت افراطى که نه تنها خواهان حقوق زنان، برابر با مردان هستند که تمام قواعد و ساختارهاى اجتماعى جارى در جوامع گذشته و کنونى را، قواعدى فاقد اعتدال و قوانینى مرد سالار و غیرقابل اعتماد مى‏دانند.

بى‏آن که ادّعاى بیان همه مطالبات فمینیسم را در چند قرن گذشته داشته باشیم، به مواردى از شاخص‏ترین و معروف‏ترین آن‏ها اشاره خواهیم داشت.
1- کسب حق رأى براى زنان همپاى مردان در مسایل سیاسى و اجتماعى.
2- امکان تحصیل براى زنان چونان مردان بدون محدودیت.
3- حق اشتغال و دستیابى زنان به کار و کسب درآمد و انواع مشاغل اجتماعى مثل فرماندهى ارتش، قضاوت، کشیش شدن و...
4- دستیابى زنان متأهل به حق مالکیّت و قرار نگرفتن دارایى آنان تحت اشراف همسران.
5- اعطاى حق حضانت فرزندان - سرپرستى کودکان در صورت طلاق و جدایى از همسر - به زنان.
6- به شمار آوردن خانه‏دارى و رسیدگى به فرزندان به عنوان یک شغل براى زنان.
7- ملزم نبودن زنان به اطاعت از شوهران.
8- اعطاى حقوق بیشتر به زنان در خانواده و رفع هر گونه تبعیض و فشار علیه آنان در خانواده
9- آزادى سقط جنین براى زنان.
10- برخوردارى یکسان فرزندان مشروع و نامشروع از حقوق.
11- حق آزادى بیان براى زنان.
12- حقِ داشتن پارلمانى مستقل ویژه زنان
13- ضرورت تجدیدنظر در نگرشها و قوانین دینى مربوط به زنان.
14- لغو قوانین سخت‏گیرانه نسبت به فاحشگى زنان.
15- ضرورت رهایى زنان از انقیاد مردان چه در زندگى مدنى و چه در زندگى خصوصى به عنوان همسر یا مادر.
16- لزوم آزادى زنان از انقیاء جنسى در برابر مردان و استفاده زنان از همجنس گرایى به جاى تشکیل خانواده سنّتى.
17- برترى جنس زن بر جنس مرد به دلیل برخى ویژه‏هاى ممتاز روحى در زنان مانند تنفّر از جنگ.
18- تشکیل جامعه‏اى کاملاً زنانه و مختص زنان بدون حضور و دخالت مردان.
19- ضرورت بازنگرى و بازسازى قواعد اجتماعى و مطالعات و پژوهشهاى مختلف علمى بر اساس بینش و نگرش زنان، به دلیل دخالت داشتن جنسیت مردان در همه مسایل، حتى در امر پژوهش‏هاى علمى و منتهى شدن آن به نتایج نظرى یا علمى.
20- مسؤولیت و اقدام دولت براى تأسیس مراکز نگهدارى از کودکان و برداشتن بار تربیت فرزند از دوش مادران.
این‏ها بخشى از مطالبات و آرمانهاى فمینیستى است که در مجموع از سوى حامیان و معتقدان به فمینیسم مطرح شده است و چنان که ملاحظه مى‏شود شروع مطالبات از نقطه‏اى نرم‏تر و محافظه کارانه‏تر بوده است ولى به تدریج آهنگ مطالبات و مدعیّات تندتر شده است تا جایى که به نظر مى‏رسد گام را از عینیّتها فراتر نهاده و به دیدگاههایى کاملاً افراطى، بدبینانه، ستیزه جویانه و ذهنى تحقق‏ناپذیر منتهى شده است!
البته کسانى که طرفدار دیدگاههاى افراطى در این زمینه هستند، هر گونه داورى مردان درباره امکان‏پذیر بودن یا نبودن آن را، معلول نگرش مرد سالارانه و تسلط طلبانه آنان مى‏دانند که نباید پذیرفته شود و چنانچه زمانى نیز این نظر را داشته باشند که دیدگاههاى افراطى نه عملى است و نه مفید، بلکه در نهایت علیه جامعه زنان تمام مى‏شود، آنها نیز به القاپذیرى از مردان و انقیاد فکرى در برابر دیدگاههاى مرد سالارانه متّهم خواهند بود!
و بدینسان راه هر گونه تعامل فکرى و مفاهمه از سوى آنان بسته خواهد بود!
امّا آنچه باید دوباره مورد توجّه قرار گیرد، این است که همه این پیشنهادها و ایده‏ها به همه فمینیستها و طرفداران آنان تعلق ندارند، بلکه چه بسا گروهى از فمینیستها تنها به چند پیشنهاد محدود معتقد باشند و دیدگاههاى افراطى و نیمه افراطى را نه تنها براى جامعه بشرى مفید ندانند که زیانبار بشناسند!
و به عکس گروهى دیگر که طرفدار دیدگاههاى افراطى هستند، درخواست حق تحصیل، کار و حق رأى را اقداماتى ناکافى بلکه انحرافى به شمار آورند.
برخى از این پیشنهادها و طرحها، اصلاحاتى است که با داشتن اندیشه دینى و پذیرش آن، قابل پیگیرى و تحقّق است. در حالى که بخشى دیگر از طرحها اساساً با نگرشهاى دینى و پایبندى به جهان بینى الهى و شریعت به کلى ناسازگار است.
از این رو برخى جریان‏هاى فمینیستى با روح ماتریالیسم و نهلیسم عجین است و برخى دیگر موضوع را از طریق راهکارها و پیامهاى دینى نیز دنبال کرده‏اند و خواهان اصلاحات و بازنگرى‏هاى درون دینى بوده‏اند.

گر چه منظر اصلى فمینیسم، جایگاه زن و حقوق زنان است امّا از آن جا که یکى از ارکان اصلى خانواده، شخصیّت زن به عنوان همسر یا مادر مى‏باشد، طبیعى است که بینشهاى فمینیستى در صورت پذیرش یا ردّ، بیشترین تأثیر را بر نهاد خانواده خواهد داشت.
از دیدگاه غیرفمینیستى و بر اساس یک داورى متعادل و غیرجانبدرانه نسبت به احزاب و تشکلّهاى سیاسى و اجتماعى مى‏توان اظهار کرد که برخى از پیشنهادها وطرحهاى یادشده مى‏تواند به ارتقاى موقعیت زنان و به دنبال آن ارتقاى سطح خانواده و بهبود شرایط آن بینجامد و برخى دیگر از طرحها، موقعیت زن و خانواده را از آنچه بوده، تنزّل مى‏دهد، و برخى دیگر کلاً به فروپاشى نهاد خانواده و مسخ شخصیّت زن منتهى مى‏گردد!
از جمله دیدگاههاى افراطى که مستقیماً بر نهاد خانواده و اصل ازدواج و همسرى تأثیر منفى داشته و خواهد داشت، دیدگاه »سیمون دوبوار« است که در کتاب »جنس دوّم« در سال 1949 انتشار یافته است.
او در این کتاب، که در شمار یکى از پرنفوذترین آثار در موضوع فلسفه‏نوین شناخه شده است، مى‏نویسد:
»زنان در همه جوانب زندگى‏شان تحت سلطه‏اند، فقدان نسبى آزادى در مورد زنان صرفاً به حقوق مدنى یا سمت‏هاى خاص مادرى و همسرى محدود نیست، هر چند این عوامل نیز به عدم آزادى آن‏ها کمک مى‏کند، بلکه آنها توسّط »همه مدنیّت« با مجموعه ارزش گذارى‏ها و رفتارهاى اجتماعى که درک ما از زن و مرد و مذکّر و مؤنّت را به وجود مى‏آورد، در جایگاه پست‏ترى قرار مى‏گیرند!
دوبوار پیشنهاد مى‏کند که زنان باید نقش همسرى و مادرى را که در این نقش‏ها به سهولت به شى‏ء بى‏جانى تبدیل مى‏شوند، رها کنند و با کارکردن با مردان رقابت نمایند. به محض آن که آن‏ها شهامت و قاطعیت لازم براى آزادى را تجربه کنند، تصوّرها از آنچه زن باید باشد عوض خواهد شد و زنان و مردان راه‏هاى رفتار یکسان با یکدیگر را خواهند یافت.]1[
فمینیست‏هایى که عقاید سیاسى تندى دارند معتقدند که منشأ ستم بر زنان فقدان حقوق سیاسى نیست تا اصطلاحاتى مثل حق مالکیّت زنان متأهّل و حق تحصیلات عالى بتواند مشکل اساسى آنان را حل کند، بلکه ریشه انقیاد زنان نه در زندگى مدنى بلکه در زندگى خصوصى آن‏ها به عنوان همسر یا مادر نهفته است. ]2[
انگلس در کتاب »منشأ خانواده، مالکیت خصوصى و دولت« که در سال 1884 انتشار یافت گفته است:
»ستم وارد بر زنان اصولاً ستم جنسى است، هیچ چیزى در خانواده مرد سالار طبیعى نیست، بلکه چنین نهادى در یک برهه خاص تاریخى که مالکیت خصوصى در آن رواج داشته، پا به عرصه وجود نهاده است، مردان براى آن که بتوانند دارایى خود را براى پسرانشان به ارث بگذارند، نیازمند ستم کامل جنسى به مادران فرزندانشان بوده و براى این هدف، زنان را تا حد کنیزان تنزّل مى‏دهند.
در جامعه سرمایه‏دارى زیر دست بودن زنان نه به دلیل فقدان حقوق قانونى بلکه به دلیل موقعیّت ضعیف آن‏ها در بازار کار است که به نوبه خود آن‏ها را وادار به ازدواج مى‏کند.«
گلدمن (1940- 1869) به عنوان یک فمینیست آمریکایى و الکساندر کُلنتا (1952-1872) به عنوان مسؤول رفاه اجتماعى در دولت کمونیستى روسیه، در این قضیه هم رأى بودند که چون نهاد ازدواج، زنان را از نظر جنسى تحت تسلّط جنسى شوهران قرار داده است واز جهت اقتصادى به آن‏ها وابسته مى‏کند، مانع آزادى زنان است.
آنها مدعى بودند این مصیبت‏ها فقط با از بین رفتن تصورات رایج از ازدواج و خانواده، از میان مى‏رود. ]3[
گلدمن، معتقد بود، عشق نزد زنان نسبت به مردان، اهمیّت بیشترى دارد، و براى این که زن بتواند حالت خودنمایى جنسى - عشق آفرین - خود را تقویت کند باید از تحت تصرفات جنسى شوهر رها شود و به جاى ازدواج همان چیزى را به رسمیّت بشناسد که گلدمن به عنوان فطرت زنانه یاد کرده است.
یکى دیگر از فمینیست‏ها به نام آدریان ریچ (1986) اظهار داشته است که حتى ناهمجنس خواهى نیز »عرفى است که به دست مردان وضع شده است« ناهمجنس خواهى به اجبار و ناآگاهانه بر زنان تحمیل شده تا آنان را در قلمرو میل جنسى مردان نگه دارند! ]4[
فرد دیگرى به نام سان تاى گریس اتکینسون (1974) مى‏گوید: »آمیزش جنسى، ساختارى سیاسى است که به صورت یک عرف در آمده است«
از دیدگاه او مردم به آمیزش جنسى پرداخته‏اند، نه بر اساس یک نیاز فردى بلکه بر اساس یک نیاز سیاسى که عبارت است از سرگرم شدن مردم به موضوع تداوم افزایش جمعیت، بنابراین زمانى که تکنولوژى بارورى در دنیاى متمدن پیشرفت حاصل کند نقش اجتماعى آمیزش از بین خواهد رفت.! ]5[

در کنار دیدگاههاى افراطى، بلکه قبل از دیدگاه‏هاى افراطى، منظرى فمینیستى به زن و حقوق زن وجود داشته و دارد که چه بسا تحقّق برخى از آن‏ها ضرورى باشد و آسیبى به نهاد خانواده و ازدواج نزند، بلکه بتواند زمینه‏هاى تعالى و ارتقاى خانواده را به دنبال داشته باشد.
جان استوارت میل در کتاب »مقهوریت زنان« که در سال 1869 منتشر شد چنین استدلال مى‏کند که زنان سزاوار حقوقى متساوى با مردان‏اند و باید بتوانند عهده‏دار مناصب عمومى شوند، کار کنند، مالک شوند و رأى دهند .
او معتقد است که زنان تنفّر خاصى از جنگ دارند و به نوع دوستى متمایل‏اند، چیزى که اگر آن‏ها بهتر آموزش ببینند مى‏توانند از آن بیشتر بهره ببرند.
و نیز او معتقد است که گر چه زنان باید حق کارکردن داشته باشند ولى وقتى ازدواج کردند آن‏ها اداره خانه و تربیت خانواده را به عنوان )اولویت( در تلاش خود انتخاب مى‏کنند. زنان مسن‏تر که این وظیفه )خانه‏دارى( را انجام داده‏اند، مى‏توانند براى صرف کردن انرژى خود در زندگى ملى تصمیم بگیرند، مانند آن که به مجلس راه یابند امّا باز بهترین مکان براى زنان متأهّل خانه است. ]6[
مارى ولستون کرافت در انگلستان به سال 1792 کتاب »استیفاى حقوق زنان« را منتشر کرد و در مخالفت با »روسو« اظهار داشت که از شرایط یک جامعه واقعاً متمدن، آموزش زنان و آزادى آن‏هاست، خداوند به همه انسان‏ها عقل عطا کرده است تا بتوانند بر احساسات خود چیره شده و معرفت و فضیلت کسب نمایند.
محروم کردن زنان از این که بتوانند وجود خود را کمال بخشیده و توانایى خود را براى نیل به سعادت افزایش دهند، به این معنا است که آن‏ها را پست‏تر از انسان و همچون جانوارانى اهلى و آرام تلقى کرده باشیم. این به معناى پایمال کردن حقوق آن‏ها و در حالت انقیاد نگه داشتن آن‏هاست که هم به زنان و هم به مردان لطمه خواهد زد.
وى معتقد است: اگر زنان را از آموزش محروم و تشویقشان کنیم که فقط در فکر عشق و مُد باشند در آن صورت آن‏ها نمى‏توانند مکارم اخلاق را در خود بپرورانند و در واقع سبک مغزى و حماقتى را به نمایش مى‏گذارند که به خاطر آن مورد انتقادند. ]7[

چکیده: نویسنده در آغاز به تعریف «قسم» از دیدگاه ادیبان، مفسّران و حقوق‏دانان پرداخته، سپس انواع سوگندهاى قرآن را مورد بحث قرار داده است. در این راستا نخست سوگندهاى قرآن را به دو دسته تقسیم مى‏کند:
1- سوگندهاى التزامى یعنى سوگندهایى که براى تعهد دادن به انجام کارى یاد مى‏شوند. نمونه‏هایى از این دست سوگند در قرآن، هم در مورد خداوند وجود دارد و هم در مورد پیامبران، مردم و شیطان. 2- سوگندهاى تحقیقى یعنى سوگندى که براى اثبات یاد رد مطلبى یاد مى‏شود.
این نوع سوگند در قرآن دو مصداق مهم دارد:الف- سوگندهاى خداوند در موارد گوناگون که در جواب آن یکى از سه چیز آمده است: نفى جنون از پیامبر، وعده پاداش به پیامبر و خُلق عظیم پیامبر. ب- سوگندهاى قضایى و حقوقى که نمونه هایی در مورد پیامبر، دیگر مردمان، بهشتیان و دوزخیان دارد. در مورد پیامبر مقسم به معمولا واژه «رب» است و مطلب مورد ادعا حقانیت وقوع قیامت. در مورد مقسم به کلمه «الله» است.

کلید واژه‏ها: سوگند/ سوگند التزامى/ سوگند تحقیق/ جواب قسم/ مقسم به.

ادیبان، مفسران و حقوق دانان، هر یک تعریف های گوناگونی از قَسَم ارائه کرده اند.
جلال الدین سیوطی، ادیب و مفسّر معروف می گوید:
«قسم جمله ای است که تأکید کننده جمله خبری غیر تعجبی است».1
علامه طباطبایی می نویسد:
«قسم یعنی مقید کردن خبر یا انشاء به موجود شریفی که اگر یاد کننده سوگند در خبر دادن و سخن گفتن دروغ بگوید، و یا در انشاء نمودن بر خلاف آن عمل نماید، شرافت آن چیز را خدشه دار کرده است؛ مثلاً اگر کسی قسم بخورد به جان خودش، که فلانی چنین کرده است، آن را به شرافت عمرش مقید نموده است. حال اگر این سخن دروغ باشد، بدین معنی است که عمرش را بی ارزش دانسته است. نتیجه آنکه قسم در حقیقت بالاترین مراتب تأکید است».2
دکتر سید جلال الدین مدنی ازحقوق دانان برجسته می نویسد:
«سوگند عبارت است از: به شهادت طلبیدن خداوند برای امری به سود خود، و به زیان دیگری».3
به نظر ما، تعریف درست و واقعی از هر چیز، نه ممکن است و نه لازم؛ ولی برای تعیین محور در مباحث، به ناچار در تعریف قسم این گونه می گوییم:
«قسم عبارت است از مؤکّد کردن کلام و مقید نمودن آن به ارزش و شرافت موجودی مقدس، برای پایبند شدن به مفاد آن کلام».
در تعریف سوگند، واژه قَسَم خصوصیتی ندارد، و دو واژه دیگر حلف و یمین نیز در کنار این واژه خودنمایی دارد. اینک به تبیین انواع سوگندهای قرآن پرداخته برخی از نکات و لطایف آن را یادآور می شویم.

سوگند التزامی که به آن سوگند عقدی نیز گفته می شود، سوگندی است که شخص برای متعهد و پایبند شدن به انجام کاری، و یا انجام ندادن آن، یاد می کند. مثلاً با بر زبان جاری کردن این جمله: واللهِ، یا به خدا این کار را خواهم کرد و یا آن را انجام نخواهم داد، خود را ملزم به رعایت مفاد آن می کند.
این نوع سوگند در فقه اسلامی کاربرد دارد و یاد کننده سوگند، بعد از تحقق شرایط می بایست طبق آن عمل نماید، و گرنه باید کفاره بپردازد.
نکته درخور توجه اینکه سوگند التزامی از ویژگی های بشری نیست؛ بلکه دیگران، حتی ذات مقدس خداوند نیز ممکن است برای تحقق وعده ها و یا وعیدهای خود، چنین سوگندی را یاد نمایند.
سوگندهای التزامی دارای نمونه های گوناگونی است که به بررسی آنها می پردازیم:

گرچه خداوند خود فرموده است: «إنّ الله لایخلِف المیعاد»(آل عمران/9)؛ خدا خلاف وعده نخواهد کرد. و هیچ نیازی به قسم ندارد، اما بسان همه کسانی که به نحوی سخن می گویند، با بشر سخن گفته، و در مواردی به همان شیوه کلامی آنها با قسم و دیگر ادوات توکید، آن را تأکید و تغلیظ نموده است. در اینجا به یک نمونه از این گونه سوگندها اشاره می کنیم:
«فوربّک لنسئلنّهم أجمعین. عمّا کانوا یعملون» حجر/92و93
به پروردگارت سوگند، که از همه آنها از آنچه انجام داده اند، خواهیم پرسید.
در این قسم، «مُقسِم» و «مُقسَم به»، هر دو خداوند است، با این تفاوت که مُقسم به، وصف ربوبیت است. این وصف بیش از 970 بار در قرآن تکرار شده است که بیانگر اهمیت و فراگیری آن می باشد، و با نگاهی گذرا به آن به خوبی روشن می شود که مهم ترین امور هستی، از آفرینش گرفته تا تدبیر آن، ازهدایت گرفته تا پاداش و کیفر دادن، همه از شئون ربوبیت الهی به شمار می رود، و در یک جمله، وصف ربوبیت از جهت فراگیری در مرتبه بعد از نام مقدس «الله» قرار دارد.
اما آنچه این سوگند برای آن یاد شده است عبارت است از: سؤال از عملکرد افراد. خداوند به ذات و ربوبیت خویش سوگند یاد می کند که ازهمگان سؤال و مؤاخذه می کند.
برای روشن شدن مفهوم آیه، بازگشتی به آیات قبل از سوگند ضروری است. قرآن پیش از اینکه این قسم را بیان کند، از گروهی به نام «مقتسمین» (تجزیه گران) نام می برد و می فرماید:
«و قل إنّی أنا النذیر المبین. کما أنزلنا علی المقتسمین. الّذین جعلوا القرآن عضین» حجر/91ـ89
بگو: من بیم دهنده آشکارم، همان گونه که بر تقسیم کنندگان فرستادیم؛ همان ها که قرآن را تجزیه کردند.
به نظر می رسد که با توجه به مکی بودن سوره حجر4 مراد از «مقتسمین» کفّار قریش باشند.
البته می توان همه افرادی که در این دسته از آیات مطرح اند و یا چنین طرز فکری دارند، اعم از کافران، اهل کتاب و همه مخاطبان قرآن را مشمول جواب قسم دانست، و این فراگیری را می شود از تعابیری چون «النذیر المبین» و «اجمعین» استفاده کرد.

دراین قسمت تنها یک مورد وجود دارد، و آن سوگند التزامی حضرت ابراهیم(ع) مبنی بر شکستن بت ها است:
«تالله لأکیدنّ أصنامکم بعد أن تُولّوا مدبرین» انبیاء/57
به خدا سوگند نقشه ای برای نابودی بت هایتان در غیاب شما طرح خواهم کرد.
ابراهیم(ع) در مسیر مبارزه خود با بت پرستی، گاه قوم خود را موعظه و نصیحت می کرد و می گفت:
«ما هذه التماثیل الّتی أنتم لها عاکفون» انبیاء/52
این تمثال هایی که شما دل به آن بسته اید و شب و روز برگرد آن می چرخید چیست؟
گاهی آنها را سرزنش کرده می فرمود:
«لقد کنتم أنتم و آباءکم فی ضلال مبین» انبیاء/54
هم شما و هم پدران تان به طور قطع در گمراهی آشکارید.
چون این موضع گیری ها تأثیر چندانی در طرز فکر و کردار بت پرستان نداشت، تصمیم می گیرد تا بت هاشان را نابود کند. از این رو، با عزمی راسخ و با سوگندی شدید که پشتوانه اراده وی می باشد، به خرد کردن بت ها اقدام می کند.
ادات و ابزار این سوگند، حرف «تاء» است که افزون بر اختصاص به نام مبارک «الله»، توأم با تعجب نیز می باشد. راز تعجب کار ابراهیم(ع) در این است که وی با دست خالی تصمیم می گیرد با جمعیت انبوهی، آن هم در عصر نمرود جبّار و ستمگر، رو به رو شود و بت های آنها را در هم بشکند. به همین جهت است که قرآن کریم این سوگند را با ادات «تاء» حکایت می کند.
آنچه در اینجا به عنوان مقسم علیه (جواب) بیان شده است همان جمله «لأکیدنّ أصنامکم» یعنی شکستن بت ها می باشد.
ابراهیم سوگند یاد کرد که برای نابودی بت ها برنامه و نقشه طرح کند، و این کار را نیز صورت داد. از این رو در یک روز عید که همه از شهر خارج شده بودند به طرف بت خانه رفته نقشه از پیش طراحی شده خود را عملی ساخت. قرآن می فرماید:
«فجعلهم جذاذاً إلاّ کبیراً لهم» انبیاء/58
همه آنها را به جز بت بزرگ، خرد کرد و شکست.
کبیر بودن بت بزرگ، ممکن است به خاطر این باشد که حجمش از دیگر بت ها بیشتر بوده است، و یا اینکه منظور از بزرگی، عظمت و احترام ویژه آن باشد.
با توجه به اینکه طراح موفق، هرگز نقشه خود را بر ملا نمی سازد، ابراهیم(ع) نیز برای رسیدن به هدف خود، باید طرح نابودی بتان را مخفیانه و پیش خود نگه دارد. از این رو، این سوگند مخاطبی جز مخاطب ذهنی ابراهیم(ع) نمی تواند داشته باشد، ولی نشانه هایی که در آیات وجود دارد بیانگر این است که مخاطب این سوگند، همان بت پرستان هستند، هر چند همه آنها به هنگام اعلام برائت ابراهیم(ع) از بت و بت پرستی حضور نداشته باشند؛ چرا که ظاهر ضمیر (کم) و فعل (تُولّوا) این است که ابراهیم برنامه خود را علنی کرده، به صورت آشکار مبارزه می کرد و با صراحت لهجه به آنها چنین اعلام کرده بود. به همین دلیل، در محاکمه او به گفته خودش استشهاد کرده گفتند:
«سمعنا فتًی یذکرهم یقال له إبراهیم» انبیاء/60
شنیدیم جوانی از بت ها به بدی یاد می کرد و نامش ابراهیم است.

قرآن کریم در این باره فرموده:
«قالوا لن نؤثرک علی ما جاءنا من البینات و الّذی فطرنا» طه/72
گفتند: به خدایی که مارا آفریده، ما هرگز تو را بر دلایل روشنی که به ما رسیده مقدم نخواهیم داشت.
پس از آنکه ساحران و حضرت موسی(ع) برای پیکار سحر با معجزه، رو به روی یکدیگر قرار گرفتند و عصای موسی همه ابزار و اسباب سحر را بلعید و ساحران یقین کردند که موسی فرستاده خدا و کار او معجزه خدایی است، انقلاب عظیمی در درون شان پدیدار گشت و همگی به سجده افتاده و اعلام ایمان نمودند.
و هنگامی که فرعون با مشاهده چنین صحنه باورنکردنی، آنان را تهدید کرد و خطاب به آنها گفت:
«لأقطّعنّ أیدیکم و أرجلکم من خلاف و لأصلّبنّکم فی جذوع النخل» طه/71
یعنی شما را مجازات خواهم کرد، دست و پای شما را قطع می کنم و به درخت خرما آویزان می نمایم.
با این حال، ساحران نیز بدون هیچ هراسی و با تأکید توأم با قسم گفتند:
«لن نؤثرک علی ما جاءنا من البینات و الّذی فطرنا» طه/72
ما هرگز تو را بر دلایل روشن و آیات بینات که برای ما آمده، مقدم نخواهیم داشت.
با این توضیح روشن می شود که «نؤثرک علی ما جاءنا» جواب مقدّم است؛ یعنی به خدایی که ما را آفریده، هرگز تو را بر آن همه دلایل روشن مقدم نخواهیم کرد.
واژه «آثَر» بر وزن «آدم» به معنای مقدم داشتن یکی بر دیگری است5 و تعبیر به «لن نؤثر» به جای «لن نختار» یا «لن نرجح»، بیانگر این حقیقت است که این گزینش، نتیجه طبیعی آیات بینات است؛ یعنی آنچه از موسی(ع) و عصای آن حضرت صادر شد دلالت بر وجود خدای آفریننده می کند که ما را نیز آفرید، نه اینکه از میان دو یا چند خدا، یکی از آنها را انتخاب کرده و یا ترجیح داده ایم، کلمه «لن» که مفید نفی همیشگی است، به این مطلب اشارت دارد که ما برای همیشه خدا را بر فرعون مقدم می داریم.

یکی دیگر از سوگندهای التزامی در قرآن، سوگند شیطان است:
«قال فبعزّتک لأغوینّهم أجمعین. إلاّ عبادک منهم المخلصین»
[شیطان] گفت: به عزت تو سوگند، همه آنها را گمراه خواهم کرد؛ مگر بندگان خاص تو از میان آنها را.
عزت در لغت به مفهوم حالتی است که مانع از مغلوب شدن می شود. به کسی که چنین حالتی را داشته باشد، عزیز (شکست ناپذیر) می گویند.6
سوگند به عزت خداوند برای تکیه بر قدرت و اظهار توانایی است، چنان که ساحران دربار فرعون نیز می گفتند:
«بعزّة فرعون إنّا لنحن الغالبون» شعراء/44
به عزت فرعون، ما قطعاً پیروزیم.
آن مطرود، از بارگاه ربوبی درخواست کرد که تا روز قیامت به وی مهلت داده شود، پس از پذیرش تقاضای شیطان از ناحیه ذات مقدس خداوندی مبنی بر عمر طولانی، این سوگند را یاد نمود و گفت:
«فبعزّتک لأغوینّهم أجمعین» ص/82
پس به عزتت سوگند که بندگان تو را اغوا می کنم.
جمله «لأغوینّهم أجمعین» جواب این قسم است، و معنایش این است که حتماً همه را گمراه خواهم کرد. اما در این میان یک استثنا وجود دارد و آنها مخلصین هستند که خود شیطان نیز اعتراف می کند توانایی اغوای آنها را ندارد؛ «إلاّ عبادک منهم المخلصین».

سوگند تحقیقی، سوگندی است که برای اثبات حق و یا ردّ مطلبی یاد می شود و بیشتر در حقوق، قضاء و گاهی در مجادلات و مشاجرات کاربرد دارد.
این نوع سوگند از نظر شرعی اگر راست باشد مکروه است، و اگر دروغ باشد حرام است. البته در مواردی که این نوع قسم، وسیله اثبات حق باشد، واجب می شود. این نوع قسم دارای دو مصداق بسیار مهم است: یکی سوگندهای خداوند در قرآن و دیگری سوگندهای قضایی و حقوقی؛ یعنی سوگندی که شخص، برای اثبات امری یا نفی آن، یاد می کند و از ادله اثبات دعوی به شمار می رود.7

این نوع سوگند در قرآن کریم بسیار متنوع و متعدد است. از جمله سوگند خداوند به ذات مقدسش، سوگند خدا به پیامبر(ص)، قرآن و یا اشیاء گوناگون، در این قسمت به بیان نمونه ای از قسم اخیر می پردازیم:
«ن و القلم و ما یسطرون. ما أنت بنعمة ربّک بمجنون» قلم/1و2
نون، سوگند به قلم و آنچه می نویسد، به برکت این نعمت پروردگار تو مجنون نیستی».
در این آیه خداوند متعال به دو چیز سوگند خورده است: قلم و نوشته آن.
قلم، در عرف و لغت، همان معنای معروف، یعنی ابزار نوشتن است. اما اینکه منظور از قلم در آیه کدام قلم است؟ برخی از مفسران آن را به مطلق قلم (وسیله نوشتن) تفسیر کرده اند8. و بعضی آن را به قلم الهی که بر لوح محفوظ می نویسد، معنی کرده اند9. و عده ای نیز آن را به قلم فرشتگان برای کتابت اعمال انسان ها تفسیر نموده اند. این احتمال نیز داده شده است که مراد از قلم، صاحبان قلم و نویسندگان باشند.10
اما سطر، در لغت به معنای نوشته های ردیف شده و صف کشیده می باشد11. در خصوص تفسیر «مایسطرون» برخی لفظ «ما» را مصدریه پنداشته و آن را به «نوشتن» معنی نموده اند12. برخی دیگر از مفسران، کلمه «ما» را موصوله دانسته و آن را به مطلق مکتوب «نوشته» تفسیر کرده اند13. و هر کدام که باشد تفاوت چندانی در معنی نمی کند.
در اینکه فاعل «یسطرون« چیست و یا کیست، دو احتمال عمده وجود دارد؛ یکی اینکه منظور فرشتگانی هستند که نامه اعمال انسان ها را می نویسند، چنان که قرآن می فرماید:
«و إنّ علیکم لحافظین. کراماً کاتبین» انفطار/11
بی شک نگهبانانی بر شما گمارده شده، والا مقام و نویسنده.
احتمال دوم اینکه مراد مطلق نویسنده از جمله انسان باشد، چنان که در جای دیگر فرمود:
«…الّذی علّم بالقلم. علّم الإنسان ما لم یعلم» علق/4ـ5
آن کسی که به وسیله قلم تعلیم داد و به انسان آنچه را نمی دانست یاد داد.
البته باید توجه داشت که هر نوشته ای ارزشمند نیست تا مورد تعظیم و قسم خوردن قرار گیرد، به ویژه اینکه برخی قلم ها زهرآگین اند، و نه تنها در مسیر هدایت نیستند که ترویج دهنده ضلالت و مایه گمراهی نیز هستند.
بنابراین مفهوم گسترده «ما یسطرون» از یک جهت می تواند همه قلم هایی را که در هدایت فکری، اخلاقی و عملی انسان نقش دارد شامل گردد؛ خواه قلم تقدیر باشد یا نوشتن وحی الهی، و خواه کتابت نامه اعمال به وسیله فرشتگان باشد و یا قلم هایی که در دست بشر است. و از جهت دیگر، عظمت قلم و نوشتن، مانع از آن است که شامل قلم های مسموم و ضد ارزش شود.
در اهمیت این ابزار فرهنگی همین بس که گفته اند: قلم، زبان دوم انسان است؛ زیرا بیان کردن، به دو طریق ممکن است؛ یکی به وسیله زبان و گفتار، و دیگری به وسیله «بنان»؛ یعنی سرانگشت دست و قلم. بدیهی است که اهمیت دومی از اولی بیشتر است؛ زیرا آثار قلم سالیان دراز باقی می ماند. اما ابزار زبانی مقطعی و زودگذر است.
در آیات مربوط به سوگند سه امر مهم به عنوان جواب قسم ذکر شده است:
1. نفی جنون از ساحت قدس نبوی
اولین چیزی که به عنوان جواب قسم در اینجا مطرح شده است، نفی جنون از پیامبر نسبت به نعمت پروردگار است که فرمود: «ما أنت بنعمة ربّک بمجنون».
این احتمال نیز هست که این دفاع مطلق باشد نه در خصوص نعمت؛ زیرا خدای سبحان به آن حضرت نعمت عقل و درایت و نبوت و حکمت داده است، یعنی: ای محمد؛ تو به برکت نعمت پروردگارت، مجنون نیستی.14
2. وعده پاداش به پیامبر(ص)
دومین چیزی که به عنوان جواب سوگند آمده است، وعده پاداش رنج ها و تلاش های پیامبر(ص) است که فرمود:
«و إنّ لک لأجراً غیرممنون»؛ همانا برای تو پاداشی عظیم و همیشگی است.
واژه «منّت»، هم به معنای تیره و تار، ناخالص و تغییر آمده است، و هم به معنای قطع کردن به کار رفته است15. و در آیه مورد بحث به هر دو معنی می تواند باشد. بنابراین، اجر غیرممنون؛ یعنی اجری خالص و بی منت و در عین حال، همیشگی.
3. خُلق عظیم نبوی
سومین چیزی که برای آن سوگند یاد شده، عبارت است از: اخلاق نیک و عظیم محمدی، که فرمود:
«و إنّک لعلی خُلق عظیم»؛ [ای پیامبر] تو اخلاق عظیم و برجسته ای داری.
عظمت اخلاق پیامبر(ص) در برخوردها و معاشرت های آن حضرت متجلی شده است. تواضع و محبت نسبت به مؤمنان، هجر جمیل، صبر جمیل، عفو و گذشت، نرمخویی، مردم داری و دلسوزی برای امت نمونه هایی از اخلاق شایسته پیامبر اکرم(ص) می باشد.
در خصوص مخاطب سوگند در این آیه باید گفت که: از ضمیرها و تعبیرهایی چون «أنت»، «ربّک»، «لک» و «انّک» به خوبی روشن می شود که مخاطب سوگند شخص رسول الله(ص) است، و همان گونه که پیش ازاین گفته شد: خداوند، خود از حبیبش دفاع کرد، نسبت جنون را از او زدوده پاداش بزرگی به وی وعده می دهد.
گفتنی است که نسبت جنون به پیامبر(ص) از سوی کافران از آن جهت است که برخی از آنها معتقد بودند که شعر و شاعری کار افراد عادی نیست، بلکه پریان باید به آنها القاء کنند، از این رو، همراه هر شاعری یکی از جنیان است که کلمات را بر زبان اوجاری می کند، و از آنجا که سخن پیامبر از نظر وزن شبیه به شعر است او را مجنون می خواندند16. جواب سوگند در این آیات خط بطلانی است بر همه این دیدگاه ها و باورها که قرآن شعر نبوده، و پیامبر شاعر نیست.

در این بخش ازسوگندهای قرآن، نوعی وحدت و یگانگی در همه ارکان آنها دیده می شود و در تمامی آنها پیامبراکرم(ص) ربّ خویش را مورد قسم قرار داده و خطاب به کافران، وقوع قیامت را به طور حتمی یادآور شده است. از جمله در سوره یونس آمده است:
«و یستنبئونک أحقّ هو قل إی و ربّی إنّه لحقّ و ما أنتم بمعجزین» یونس/53
از تو می پرسند که آن «وعده مجازات الهی» حق است؟ بگو آری به پروردگارم سوگند که حق است، و شما نمی توانید از آن جلوگیری نمایید.
کفّار که منکر وقوع قیامت بودند، به شکل های گوناگون با آن برخورد می کردند، از این رو چندان در آن اندیشه نمی کردند، قرآن به این حقیقت اشاره دارد و می فرماید:
«بل ادّارک علمهم فی الآخرة»؛ آنان اطلاع درستی درباره آخرت ندارند؛ بلکه در اصل قیامت شک داشتند؛ «بل هم فی شکّ منها»(نمل/66) به همین دلیل آن را بعید می دانستند و می گفتند: «ذلک رجع بعید»(ق/3)؛ این بازگشتی دور است.
آنها در پی انذار پیامبر، گاه از روی تعجب و گاهی از روی استهزاء و استفهام انکاری از پیامبر(ص) سؤال کرده بودند؛ «یستنبؤنک أحقّ هو»17؛ که آیا قیامت حقیقت دارد؟ در اینجا خداوند حکیم به پیامبر(ص) دستور می دهد تا در مقال آنها با تأکید زیاد18 و با سوگند به اثبات سخن خود بپردازد.
مقسمٌ به در اینجا «ربّ» است و چنان که در اولین سوگند نیز گفته شد، این وصف در قرآن کریم بیش از 970 بار تکرار شده است که حکایت از گستره و اهمیت ویژه آن دارد، و با نگاهی گذرا به آن به خوبی روشن می شود که مهم ترین امور از خلقت گرفته تا تدبیر آن، از هدایت گرفته تا پاداش، همه و همه از شئون ربوبیت است، و می توان گفت که این وصف، قائم مقام اسم مقدس الله است.
در اینجا نیز با توجه به اینکه قیامت و امور مرتبط به آن از شئون ربوبی است، به ربّ سوگند خورد تا تناسب کامل با آن داشته باشد؛ چنان که در جای دیگر فرمود:
«فوربّک لنحشرنّهم والشیاطین» مریم/68
سوگند به پروردگارت که همه آنها را همراه با شاطین محشور می کنیم.
جوا ب قسم، محشور شدن انسان ها به ویژه مخاطبان آیه (کافران) می باشد؛ کسانی که از قیامت و روز حساب غفلت می کنند:
«اقترب للناس حسابهم و هم فی غفلة معرضون» انبیاء/1
حساب مردم نزدیک شده، در حالی که در غفلتند و روی گردانند.
چنین انسان هایی نسبت به روز حشر در ریب و تردید بودند؛ چنان که می فرماید:
«یا أیها الناس إن کنتم فی ریب من البعث فإنّا خلقناکم من تراب» حج/5
ای مردم اگر در رستاخیز شک دارید، پس [توجه داشته باشید که] ما شما را ازخاک آفریدیم.
و یا می گفتند:
«من یحیی العظام و هی رمیم» یس/78
چه کسی این استخوان ها را زنده می کند، در حالی که پوسیده است؟
سپس در ادامه اثبات این مسأله، علاوه بر پاسخ مثبت با کلمه «اِی» و تأکید، بر آن با جمله «إنّه لحقّ»19، به آنچه لازمه تحقق این امر، یعنی قدرت است اشاره کرده، و ناتوانی آنها را در جلوگیری از انجام آن یادآور شده می فرماید: «و ما أنتم بمعجزین». این تعبیر، بیانگر این است که کفّار فکر نکنند، و نگویند: به فرض امکان بعث و حشر، ما از آن جلوگیری می کنیم.

دراین بخش از قسم های قرآن، چهار سوگند وجود دارد که همگی از زبان فرزندان و خاندان حضرت یعقوب(ع) است و ما یک نمونه را مورد بررسی قرار می دهیم:
«قالوا تالله لقد علمتم ما جئنا لنفسد فی الأرض و ما کنّا سارقین» یوسف/73
[برادران یوسف] گفتند: به خدا سوگند، شما می دانید که ما نیامده ایم که در این سرزمین فساد کنیم و ما هرگز دزد نبوده ایم.
زمانی که یوسف قصد داشت تا برادرش بنیامین را که همراه سایر برادران به مصر آمده بود در کنار خود نگه دارد نقشه ای کشید؛ چنان که قرآن می فرماید: «جعل السقایة فی رحل أخیه» پیمانه را در بار غلّه برادرش قرار داد. وقتی قافله می خواست حرکت کند، گزارش دادند که پیمانه گم شده است و منادی ندا داد: «أیتها العیر إنّکم لسارقون»؛ ای قافله، شما دزدید.
اینجا بود که برادران یوسف برای رفع اتهام از خود متوسل به قسم خوردن شدند و گفتند: به خدا سوگند که ما برای فساد نیامده و دزد نیستیم.
«مقسم به» در این سوگند، نام مبارک «الله» است که با ادات «تاء» بیان شده است؛ «تالله لقد علمتم»
در به کار بردن «تاء» نوعی مفهوم نهفته است که در استفاده «واو» و «باء» این مفهوم وجود ندارد؛ زیرا تاء افزون بر آنکه ویژه نام مبارک «الله» است، در مواردی به کار می رود که توأم با تعجّب باشد؛ آن گونه که خدای متعال، سوگند حضرت ابراهیم(ع) مبنی بر طرح نقشه ای برای نابودی اصنام را با «تاء» نقل فرموده است:
«تالله لأکیدنّ أصنامکم» یوسف/73
به خدا سوگند، نقشه ای برای نابودی بت های شما خواهم کشید.
شگفتی از آن جهت بود که جوانی به نام ابراهیم در آن خفقان شدید نمرودی و احتمال مقابله مردم با وی، نقشه شکستن بت ها را طرح می کند. اما شگفتی در سوگند فرزندان یعقوب، بدین جهت بود که آنها با معرفی خود به عنوان نوادگان ابراهیم خلیل، و آن سابقه درخشان در سفر به مصر، چگونه متهم به دزدی می شوند؟
از اینکه فرزندان یعقوب نام مبارک «الله» که حاکی از ذات مستجمع اوصاف جلال، جمال و کمال است، به کار بردند، معلوم می شود که هم آنها و هم مأموران انبار غذایی، متدین و مؤمن به خدا بودند و قسم به غیر خدا را جایز نمی دانستند.
از سوی دیگر با ادای سوگند به این نام، قصد داشتند که دیگر جای هیچ شک و تردیدی در صدق گفتارشان باقی نماند.
اما جواب سوگندی که فرزندان یعقوب یاد کردند، این جمله بود: «لقد علمتم ما جئنا لنفسد فی الأرض و ما کنّا سارقین»، که مضمون آن تأکید بر آگاهی و اطلاع مأموران بر بی گناهی خود از دو ضد ارزش انتسابی یعنی فساد و دزدی است.

قرآن کریم، افزون بر اینکه برخی از سوگندهای مردم در دنیا را نقل کرده، خبر از قسم آنان در آخرت، بهشت و دوزخ را نیز می دهد، که با توجه به اصناف سه گانه: مردم در دنیا و آخرت (مؤمن، کافر و منافق)، به یک نمونه آن اشاره می رود:
خداوند سخن یکی از بهشتیان را نقل کرده می فرماید:
«قال تالله إن کدّت لتردین» صافات/56
گفت: به خدا سوگند، نزدیک بود مرا [نیز] به هلاکت بکشانی.
یاد کننده سوگند، فردی از اهل بهشت است، و جواب قسم، سقوط و هلاکت است. از این آیه استفاده می شود که اهل بهشت گاهی به یاد دوستان و رفقای خود می افتند و از خود یا دیگری می پرسند که او کجاست. سرانجام گوینده متوجه می شود که آن فرد در دوزخ است، بعد با نگاهی در جهنم و با سوگند به او می گوید: نزدیک بود که مرا نیز به گمراهی بکشانی.